Ardahan ili 27 Mayıs 1992 yılında çıkartılan bir yasayla Türkiye Cumhuriyetinin 75. ili olarak kuruldu. Bu yasayla eskiden Kars iline bağlı olan Ardahan, Çıldır, Damal, Göle, Hanak, ve Posof ilçelerinin sınırları içinde , merkezi Ardahan kenti olmak üzere yeni bir il oluşturuldu.

Doğu Anadolu bölgesinin kuzeydoğu köşesinde yer alan İlimiz, kuzey ve doğuda Gürcistan, güneydoğuda Ermenistan, güneyde Kars, güneybatı da Erzurum, batıda Artvin illeriyle çevrilidir.

İl topraklarının büyük bir kısmı 2,000 metreden yüksektedir. Kuzey kesimini Yalnızçam dağları, güneybatı kesimini de Allahuekber dağları çevirir. Kuzeydoğu kesiminde Keldağ'ın (3,033 metre)ve doğu kesiminde Akbaba dağının (3,026 metre) yer aldığı Ardahan ilimizin en yüksek noktası güney kesimindeki Kısır dağı'nın 3,197 metreye eriştiği doruğudur.

İlin orta kesiminde uzanan yüksek düzlüklere Ardahan yaylası denir. karlar eridikten sonra yemyeşil çayırlarla kaplanan bu yayla önemli hayvan otlatma alanıdır.

Ardahan ilinden doğan akarsular Türkiye sınırları dışındaki Hazar Denizi'ne dökülür. Bu akarsulardan başlıcası Kura Irmağı'dır.

Ardahan ilinde iki doğal göl vardır. Bunlardan Çıldır Gölü'nün kapladığı alan 120 km2'dir.daha kuzeydeki Aktaş Gölü'nün yüzölçümü ise 14 km2'dir. Hazapin Gölü adıylada anılan Aktaş Gölü'nün doğu yarısı Gürcistan sınırları içerisindedir.

İlde çok sert bir karasal iklim etkili olur.Türkiye'de en çok yazın yağış alan dar bir alanda bulunan Ardahan iline yılda ortalama 500 mm kadar yağış düşer.
İklim ve yükseklik nedeniyle ilin doğal bitki örtüsü bozkı (step) görünümündedir. Yalnızca Ardahan ve Göle yörelerinde dağların yüksek kesimlerinde soğuğa ve kuraklığa dayanıklı Sarıçam ormanları vardır. Yüksek kesimlerde yer alan çayırlar karsız mevsimler boyunca yeşil kalır.

TARİHÇE

Yapılan araştırmalara göre eski bir yerleşim alanı olan yöre İÖ 9. yüzyılda Urartu'ların egemenliği altındaydı. Daha sonra Medler ile Persler'in yönetimine giren yörede Gürcüler ile Ermeniler'in atası sayılan halklar yaşıyordu.İÖ 1. yüzyılda yönetici Dikran yöreyi de egemenlik alanına kattı. İS 1. yüzyıldan sonra Romalılar ile Partlar arasında el değiştiren yöre 3. yüzyılda Sasaniler'in eline geçti. 7. yüzyıldan sonra Bizanslılar'ın ve Araplar'ın egemenliğine giren yöreye 11. yüzyılda Türkmenler gelmeye başladı. daha sonra Gürcüler'in yönetimine giren bu topraklar 13. yüzyılda Moğolların saldırılarına mağruz kaldı ve 14. yüzyılda Timur'un eline geçti. Karakoyunlular, Akkoyunlular ve Sasfeviler tarafından da yönetilen yöre 1534'te Osmanlı Devleti'ne bağlandı. Yüzyıllarca Çıldır Eyaleti sınırları içinde kalan yöre, birçok kez Ruslar'ın ve Safeviler'in saldırısına uğradı. Bir bölümüde Kars Eyaleti sınırları içinde kalan yöre 1828 ve 1855'te Ruslar tarafından işgal edildi. daha sonra Erzurum Vilayetinin Çıldır Sancağına bağlanan bu topraklar 1876'da gene Ruslar'ın işgaline uğradı.İşgal,1917 Ekim Devrimi'nden sonra Rus Ordularının çekilmesiyle son buldu. sancak olarak yönetilmeye başlanan Ardahan, çevresindeki Batum ve Kars sancaklarıyla birlikte Elviye-i Selase adıyla anılıyordu. Ruslar'ın çekilmesinden sora bu toprakların İngiliz desteğindeki Ermeniler tarafından işgal edilmesini önlemek amacıyla Sovyet tipi yerel yönetimler kuruldu. Ama Kars Milli İslam Şurası İngilizler, Ardahan Milli İslam Şurası da Gürcüler tarafından işgal edildi.1921'de işgalden kurtulan Ardaha, öbür sancakla birlikte Cumhuriyet'in ilanından hemen sonra il yapıldıysa da 1926'da ilçe yapılarak Kars iline bağlandı.

EKONOMİ

İlde en büyük geçim kaynağı hayvancılıktır. Yaygın olarak koyun ve sığır yetiştirilir. Bu hayvanlar yazın sulak çayırlarda otlatılmak için çayırlara çıkarılır. hayvanlar daha çok canlı olarak satılmaya yönelik yetiştirildiğinden hayvansal ürünler üretimi oldukça düşüktür. Yaylalarda hayvanlardan sağılan sütlerin işlenip değerlendirildiği mandıralara "zavod" denir. Bu küçük işletmelerde üretilen tereyağı, kaşarpeyniri, gravyer ve lorun önemli bölümü satılır. Ardahan yaylalarında kovanlarda üretilen çiçek balı ülkenin her yerinde aranır. Yörede yetiştirilen ürünler iklim koşulları nedeniyle sadece patates, arpa ve buğdaydır. İldeki başlıca sanayi kuruluşu bir et kombinasıdır.
Yeraltı kaynakları açısından yoksul olan ildeki başlıca dinlenme alanı, Göle ilçesi yakınlarındaki Karıncadüzü orman içi dinlenme yeridir. İlin doğal varlıkları arasında yer alan Kafkas kara ormantavukları için Posof ilçesinde kurulmuş bir av koruma ve üretme alanı vardır.

İL MERKEZİ: ARDAHAN

Kura Irmağı kenarında kurulmuş olan Ardahan kenti ilin batı kesiminde yer alır.Irmak vadi tabanının genişleyip ova halini aldığı bir kesimde bulunan kentin çevresinde tarlalar vardır. Kura'nın kuzey kenarındaki ovaya egemen bir tepede yer alan Ardahan Kalesi'nin yapım tarihi bilinmemektedir. Bugünkü görünümüne Kanuni Sultan Süleyman dönemindeki onarımla kavuşan kalenin dört kapısı vardır. Kentin tarihsel çekirdeği ve eski bölümü kale çevresindedir. Kentin yeni bölümü ise ırmağın güney kenarındadır.

Kafkasya'da bağımsızlığını yeni kazanan devletlerin kurulmasından sonra il merkezi yapılmasına karar verilen Ardahan kenti fazla gelimemiş ve çok fazla göç veren bir yerleşim merkezidir. Kars'ta bulunan demiryolunun Ardahan'a kadar getirilmemesi nedeniyle demiryolu ulaşımından yararlanamayan kent çevresindeki merkezlere karayolu ile bağlanır. Kentin 1990 yılı nüfusu 16,761'dir.

DOĞAL GÜZELLİKLER, GEZİ VE MESİRE YERLERİ

İlimiz coğrafi yapısı ve tarihi geçmişinden kaynaklanan kendine özgü doğal ve tarihi değerlere sahiptir. Ardahan Doğu Anadolu Bölgesine has doğal yapısı ve ikliminin yanında Doğu Karadeniz Bölgesi¬nin topografyasına, iklimine ve bitki örtüsüne geçiş yerleri ile farklı güzellikleri bir arada barındırmaktadır. Yüksek ovaları, zengin çiçek çeşitliliğine sahip yaylaları ve iki gölü ile Ardahan keşfedilmeyi bek¬leyen bir doğa cennetidir.
İlin belli başlı doğal güzellikleri şunlardır:

Atatürk silueti
İlimizin en önemli doğal güzelliği Damal dağlarına yansıyan Atatürk siluetidir. Her yıl 15 Haziran-15 Temmuz tarihleri arasında Damal ilçemizin Yukarı Gündeş köyü, Karadağ yamaçlarında oluşan bu olay bir doğa harikasıdır. Bu tarihler arasında güneş batarken dağın yamacında bulunan dere yatağının bir tarafının gölgesi diğer tarafına yansımakta ve tamamen doğal olarak Ulu Önder Atatürk'ün siluetini oluşturmaktadır.

Yalnızçam Yaylası
İl Merkezine 15 km mesafede bulunan ve Yalnızçam Köyünün kuzeybatısında yer alan Yalnızçam Yaylası eşsiz bir tabiat zenginliğine sahiptir. Yalnızçam yaylası

Bülbülan ve Botanik Yaylası
İl Merkezine 15 km uzaklıkta Yalnızçam dağlarının üzerinde bulunan eşsiz güzelliklere sahip Bül¬bülan Yaylası ilimizin Doğu Karadeniz Bölgesine açılan penceresi konumundadır. Zengin bitki çeşi¬di ile ilkbahar aylarında eşsiz bir güzelliğe kavuşmaktadır. Birçok yerleşim yeri arasında (Ardahan, Artvin, Göle, Şavşat) bir kesişme noktası olan yayla, yaz aylarında bu yöre insanlarının bir araya gele¬rek ticaret yaptıkları bir pazar görünümündedir. Tamamlanmak üzere olan Ardahan-Yalnızçam-Ar-danuç karayolununu hizmete girmesi ile alternatif bir festival alanı olacaktır.

Çıldır Gölüİl merkezinin 45 km doğusunda ve deniz seviyesinden 1.959 m yükseklikte bulunmaktadır. 123 km2 lik bir alana sahip olan bu tatlı su gölü Doğu Anadolu Bölgesinin Van Gölünden sonra en yük¬sek gölüdür. Çıldır Gölü; adası, kuşları ve balıkları ile ayrı bir güzelliğe sahiptir. Çevresinde bulunan tarihi eserler ve doğal güzellikleri ile önemli bir turizm potansiyeline sahiptir. Göl içerisinde 16 tür balık yaşamaktadır. Göl yüzeyinin kış aylarında buzla kaplanmasıyla birlikte insanların burada at kı¬zakları ile dolaşması ve buzları kırarak balık tutmaları ilginç görüntüler oluşturmaktadır.
 
2750 metre rakıma sahip olup etrafı dağlarla çevrilidir. Doğal güzelliklerinin yanında çeşitli uygarlıklara ev sahipliği yapması nedeniyle tarihi ve kültürel bakımdan da oldukça zengin bir bölgedir. Üzerinde bulunduğu Uğurludağ'ın Ardahan ve Göle'den de görülebilmesi bölgeye ayrı bir güzellik katmaktadır. Geniş ve taşsız bir arazi yapısına sahip olan yayla yaz ve kış turizmi açısından önemli bir potansiyele sahiptir. Valiliğimiz tarafından hazırlanan "Yalnızçam Uğurludağ Kış Sporları ve Yayla Turizm Merkezi" projesinin uygulamaya geçilmesi halinde Yalnızçam yaylası bölgenin önemli kayak merkezlerinden biri olmaya adaydır. Ardahan-Yalnızçam-Ardanuç yolu ulaşım imkanlarını kolaylaştırmıştır.

Göle Okçuoğlu Yaylası
Göle İlçemizde Köroğlu Dağının eteklerinde yer almaktadır. Okçuoğlu Yaylası Ekim-Mayıs ayları arasında bol yağış alması ve dağın tepesinin ağaçtan yoksun bulunması nedeniyle kayak pisti yapımına uygundur. Yaylada yaşayan çeşitli yabani hayvanlar buranın diğer bir doğal güzelliğidir. Bu özelliği nedeniyle av turizmi açısından da önemli bir potansiyele sahiptir.
 
Akçakale Adası :
Çıldır gölü içerisinde yer alan Akçakale adası 1. derecede sit alanıdır. Tarih boyunca bir çok uygarlığın yerleşime sahne olması nedeniyle üzerinde birçok tarihi kalıntı bulunmaktadır. İlkbahar ayının gelmesi ile birlikte çeşitli kuş türlerine de ev sahipliği yapan ada, bu kuşların yavrularının çıkması ile güzel görüntüler oluşturmaktadır.

GENEL DURUM

İlimizde okuma yazma oranı % 84’tür. 2002-2003 eğitim-öğretim yılında ilköğretimde okullaşma oranı % 100, ortaöğretimde % 98’dir. İlimiz genelinde toplam 222 ilköğretim kurumunda toplam 22.235 öğrenci eğitim görmekte olup bu kurumlarda 1.150 öğretmen görev yapmaktadır. İlimiz eğitiminin sağlıklı yürütülebilmesi için 244 branş ve 12 sınıf öğretmenine, 67 memur, teknisyen ve yardımcı hizmetler görevlisine ihtiyaç vardır.

İlimizde iki Yatılı İlköğretim Bölge Okulu, 3 Pansiyonlu İlköğretim Okulu, 3 Lise pansiyonunda toplam 2.280 öğrenci yatılı olarak eğitim görmektedir. İl merkezinde  özel öğrenci yurdunda (Vatan Öğrenci Yurdu) 50, Posof S.Y.D.V. Öğrenci Yurdunda 130 öğrenci kalmaktadır. İlköğretim ve ortaöğretimde yapımı devam eden projelerin gerçekleştirilmesi ile eğitim ve öğretim kalitesi daha da yükselecektir.

Okullarımızda görev yapan öğretmenlere yönelik olarak hizmet veren öğretmen evleri ihtiyaca cevap verebilecek kapasitede olup bu konuda önemli bir sıkıntı yoktur. Ancak 81’i şehir merkezleri ve 300’ü köylerde olan öğretmen lojmanları sayı ve nitelik bakımından ihtiyaca yanıt verememektedir. İlimizde 35 adet okul öncesi eğitim kurumu mevcuttur. Bu kurumlarda görev yapan öğretmen sayısı 38, öğrenim gören öğrenci sayısı 505’tir.

İlimizde 625 sayılı Yasa doğrultusunda açılmış 1 dershane 2 motorlu taşıt sürücüleri kursu olmak üzere 3 özel eğitim kurumu mevcuttur. 2002-2003 öğretim yılında dershanelere 123 kursiyer devam etmektedir.

İl merkezinde, Göle ve Posof İlçelerinde Halk Kütüphaneleri bulunmakta olup Hanak ilçesinde kütüphane yapımı devam etmektedir. Damal ve Çıldır ilçelerinde kütüphane bulunmamaktadır. Ayrıca İl Halk Kütüphanesi Müdürlüğü hizmetinde 1 adet Gezici Kütüphane bulunmaktadır. İl Kültür Müdürlüğü bünyesinde Kitap Satış Mağazası faaliyet göstermektedir.

İlimizde kültürel faaliyetlerin yürütülmesi için Kültür Sitesi bulunmamaktadır. Tarihi eserlerimizin sergileneceği bir müzenin bulunmaması da önemli bir eksikliktir.

İlimizde 1 adet Kapalı Spor Salonu, 1 stadyum, 1350 metre hat boyu Kayak Teleski, 5 İlçe ve 2 beldede Semt sahası mevcuttur. Gençlik ve Spor İl Müdürlüğü bünyesinde atletizm dalında 50, güreşte 40, boksta 30, masa tenisinde 25, kayakta 20, bilardoda 25 ve dağcılık sporlarında 15 olmak üzere toplam 205 sporcu faaliyet göstermektedir. Bugüne kadar ilimizde Taek-Wondo  Türkiye Şampiyonası, Masa Tenisi Doğu Anadolu Şampiyonası, Basketbol Doğu Anadolu Şampiyonası başarıyla organize edilmiştir.

Gençlik ve Spor İl Müdürlüğü bünyesinde faaliyet gösteren Gençlik Merkezinde 400 kayıtlı üye vardır. Gençlere yönelik olarak halk oyunları kursları, bağlama kursları, müzik çalışmaları, satranç kursları düzenlenmektedir. Genç Değişim Projeleri ve Gençlik Kampları önemli diğer faaliyetlerdir.

TARIM VE HAYVANCILIK
Tarım toplumundan sanayi toplumuna geçiş aşamasında bulunan ülkemizde tarım sektörü önemini korumaya  devam etmektedir. Yakın zamana kadar tarım ürünleri bakımından kendi kendine yeterli olan ülkemiz, artık ne yazık ki tarım ürünleri ithal eder duruma gelmiştir. Nüfusumuzun yarıya yakını geçimini tarımdan sağlamaktadır. Yine de tarımın toplam istihdam içindeki payı %40'ın üzerindedir.

Ardahan'da tarım, en önemli iki ekonomik faaliyetten biridir. Nüfusunun %70'i kırsal alanda yaşayan ilimizde, halkın en önemli geçim kaynağı tarım ve hayvancılıktır. İlimiz genelinde toplam 84.250  hektar tarım arazisi bulunmaktadır. Bu arazinin %2 si sulanabilir, %20'si nadas ve %78’i kuru arazidir. 2002 yılında Doğrudan Gelir Desteği ve Çiftçiyi Kayıt Altına Alma Projesi kapsamında 15.810 çiftçimize 514.698 dekar arazi için  toplam 6.948.430.000 TL ödeme öngörülmüştür.
 
İlimiz yazlık arpa ve buğday tarımı açısından büyük bir potansiyele sahiptir. İl genelinde yıllık ortalama  olarak 44.000 ton buğday 73.000 ton arpa üretilmektedir. Tarım arazilerinde şekerpancarı, patates ve yem bitkileri üretimi için çiftçilerimize destek verilmekte olup, deneme amaçlı üretimlerin önümüzdeki yıllarda artış göstermesi beklenmektedir.

İlimizde temel geçim kaynaklarından bir diğeri de hayvancılıktır. Geniş otlaklarıyla hayvancılık alanında uğraşanlara birçok doğal imkan sunan ilimiz bu sektörün gelişmesine çok müsaittir. Geleneksel usullerle yapılan hayvancılığın ıslah edilmesiyle gölgede önemli gelişmeler olacağı muhakkaktır. Koyun, sığır ve kaz bölgede en meşhur hayvancılık türleridir. Hayvancılıktan elde edilen ürünler hem ailelerin kendi günlük ihtiyaçlarında hem de bölgedeki süt ve et işleme tesislerinde değerlendirilerek bölge dışına da gönderilmektedir.
 
İlimiz halkı için en önemli geçim kaynaklarından olan sütü değerlendirmek amacıyla 51 adet işletme mevcut olup bu işletmelerde yılda 3.600 ton kaşar, 300 ton tereyağı ve 60 ton beyaz peynir üretilmektedir.
İlimizde 317.000 hektar civarında çayır ve mera alanı bulunmaktadır. Halkın çok önemli bir bölümünün geçim kaynağını oluşturan hayvancılığın geliştirilmesi meralarımızın ıslahıyla mümkündür. Bu yönde son yıllarda yapılan koruma çalışmaları neticesinde mera varlığımız nitelik yönünden yeterli hale getirilmiştir.

KAŞAR PEYNİRİ
Ardahan'da değişik kapasitelerdeki süt işletmelerinde imal edilerek yurdun dört bir yanına ihraç edilen kaşar peyniri ilimizin sembolü haline gelmiştir.  İlimizde süt üretiminin önemli bir bölümü kaşar peyniri yapımında kullanılmakta ve yöre halkı için önemli bir gelir kaynağı olmaktadır. İlimizde üretilen kaşar peynirinin ortalama %80'i il dışına satılmaktadır. 2002 yılı içerisinde  il genelinde toplam 3600 ton civarında kaşar peyniri üretilmiştir.
 
Yüksek kaliteli protein, kalsiyum, riboflavin ve A vitamini yönünden son derece zengin olan Ardahan kaşar peyniri kalite, lezzet ve dayanıklılık olarak kendine has özellikler taşımaktadır. Ardahan kaşarına bu özellikleri sağlayan olgu, yapımında kullanılan süt ile ilgilidir. Ardahan kaşar peynirinin yapımında dışarıdan herhangi bir ham madde (süt tozu, krema, konsantre süt vs.) ilavesi yapılmamakta, tamamen kaynağından ve birinci elden alınmış taze sütler kullanılmaktadır. Bölge hayvancılığı tamamen doğal şartlarda yapıldığından sütün bileşimini birinci dereceden ilgilendiren yem materyalleri de tamamen doğal vejetasyondur. Hayvan beslenmesinde sanayi atıkları kullanılmamaktadır. Sütün bileşimini etkileyen antibiyotik türü ilaçların hayvanlarda kullanılmaması sütte kalıntı oluşturmasını engellemektedir.

Bu nedenle Ardahan kaşar peyniri; yapımında kullanılan sütün tamamen doğal çayır ve mera otları ile beslenen ineklerden alınması, sadece inek sütünün kullanılması, yöreye has bitki florasının sağlamış olduğu mineral madde yüksekliği, A vitaminince zengin oluşu gibi temel nedenlerden dolayı kendine has koku, lezzet ve yapım tekniklerinden kaynaklanan dayanıklılığa sahiptir.
Ardahan kaşar peynirinde kuru maddenin içermiş olduğu yağ oranı TSE'nin belirlemiş olduğu oranların üzerindedir. Ardahan kaşarı tam yağlı peynir olup, 100 gram kuru maddesinde normal standardı olan 45 gramdan daha fazla yağ içermektedir.