Yunanca «Helias»tan dolayı «Helenler» de denen, Yunanistan Yarımadasında yaşayan kavimler ve onların kurduğu eski devlet ve uygarlıktır.

Çiftçi bir halk olan Helenler ya da Eski Yunanlılar, tarihlerinin başlangıcında çok sade bir yaşam sürerler, sırtlarına kendilerinin dokuduğu yünden bir gömlek, ayaklarına sığır derisinden çarık giyerlerdi. Köylüler tek bir odadan ibaret olan kulübelerde oturur, evcil hayvanlarla birarada yatarlardı. Soylular sınıfı ömürlerini savaş, av, eğlence ve yarışmalarla geçirirlerdi. Deniz kıyısında yaşayanlar ise pek de dayanıklı olmayan teknelerle balıkçılık yaparlardı.

Savaşçı kavimler olan Akalar ve Borlar tarafından istilâ edilmeden önce, Yunanistan Yarımadası´ndaki dağlarla çevrili küçük ovacıklarda birbirine rakip bağımsız siteleri oluşturan topluluklar yaşıyordu. Bu sitelerden özellikle Atina ve Isparta´nın, Eski Yunan uygarlığında özel bir yeri vardır.

Eski Yunan halkı M.Ö. VI. yüzyılda Anadolu kıyılarında ve Akdeniz´de (Güney İtalya, Sicilya) yeni kentler kurdular. Siteler arasında büyük geçimsizlikler ve rekabet olmasına karşılık Eski Yunan toplulukları din ve dil bakımından bir birlik oluşturuyordu ve bu birlik sayesinde siteler, Persleri geriye püskürtmüşler, Isparta ordusunun Termopil´de (Thermopylai) ezilmesine rağmen Perslere karşı iki büyük zafer kazanmışlardı: Maraton Zaferi (M.Ö. 490) ve Salamis Deniz Savaşı (M.Ö. 480).

İşte bu olaylardan sonra Eski Yunan uygarlığı gelişmiş ve özellikle Atina, mimarları, bilginleri, filozofları, şairleri, müzikçileri, tiyatrocuları ve heykelcileriyle bu uygarlığı ebedîleştirmişti.

V. yüzyılın sonlarına doğru siteler yeniden birbirine düşünce Atina ve Isparta, ayrı ayrı bütün Yunanistan´a hâkim olmak istedi. Bu yüzden çıkan Peloponnes Savaşı, tüm ülkeyi kasıp kavururken veba salgını da Atina halkını kırdı. Böylece Atina, Isparta´nın baskısı altına girdi ve kendi yasalarından vazgeçmek zorunda kaldı (M.Ö. 404).

Bu kavgalardan yararlanan Persler Anadolu´yu ele geçirdiler ama Yunanistan topraklarını elde edemediler. Ama az sonra Makedonya kralı Filip (Philippos) II Yunanistan´ı fethetmekte hiç bir güçlükle karşılaşmayacaktı (M.Ö. 337).

İskender İmparatorluğu

Filip´in oğlu Büyük İskender başkaldıran sitelere boyun eğdirdi (Thebai yerle bir edildi) ve hırsla fetihlere girişti. On yıla yakın bir süre içinde, Akdeniz´den Hindistan kıyılarına kadar uzanan geniş bir imparatorluk kurdu. Darius III´ün tahtına yerleşti, onun kızıyla evlendi, yeni danışmanlar edindi ve birçok doğu âdetini benimsedi. Ne var ki İskender İmparatorluğu´nun zayıf birliği, ardılları arasındaki rekabete dayanamadı. İmparatorluğun parçalanmasıyla asıl Yunanistan´ın gücü de son buldu; onun yerini Antakya, Bergama ve İskenderiye gibi kentler aldı.

Romalılardan Türklere

Yunanlılar Kelt saldırılarına bir süre karşı koydular, ama Romalıların gücüne dayanamayarak sonunda onlara boyun eğdiler (M.Ö. 146). Eski Yunan uygarlığı öylesine zengindi ki Roma bu zenginliği ve sanat hazinelerini yağma etmekle kalmadı, onu taklit etmeğe de çalıştı: Yunan edebiyat, sanat ve mitolojisi Romalılar için en geçerli kaynak oldu ve sonunda onların uygarlığını belirli bir biçimde değiştirdi. Siyasal bakımdan ise Eski Yunanistan artık prokonsüllerce yönetilen iki eyalet haline geldi. Roma İmparatorluğu´nun büyük iktisadî dolaşımı dışında kaldı, onlara yazlık oturma yeri oldu.

Yabancı istilâları (Vizigot, Ostrogot, İslav, Bulgar) bu barış dönemini altüst ederek Yunanistan´ın yıkılıp dağılmasına yol açtı (III. yüzyıldan X. yüzyıla kadar).

Siteler ve Yurttaşlar

Eski Yunan´da sitelerin kurulması 2.500 yıllık bir olaydır ve bu uygarlığın temeli sitedir (polis). Her site az sayıda (beş-on bin) yurttaştan oluşurdu; sitede yaşayan yurttaşlar sırayla çeşitli görevler (maliyeci, asker) yüklenerek devlet yönetimine katılma hakkını elde eder ve yasaların güvencesinden yararlanırlardı.

Sitede oturanlar siyasal açıdan eşit değillerdi: yabancılarla kölelerin hiç bir hakkı yoktu. Aşağılık sayılan ve elemeğine dayanan işler bunlara yaptırılırdı.

Yurttaşlar şehrin merkez kesiminde otururlardı; burası savaş sırasında müstahkem bir kale, barış günlerindeyse siyasal, düşünsel, dinsel ve ekonomik yaşamın merkeziydi. Her sitenin kendi tanrıları ve yalnız kendi yurttaşlarınca uygulanan dinleri vardı.

Eğitim de sitelere göre değişikti. Isparta´da çocuklar çok sıkı, âdeta askerî bir eğitim görürdü. Yeniyetmelikten çıkma sırasında, soğukkanlılıklarını ve duyarsızlıklarını ispat etmek için köleleri (heilos) öldürebilirlerdi. Ve ömür boyu savaşa hazır askerler olarak kalırlardı.

Eski Yunan şehirleri çok canlıydı; buralardaki alışveriş yerleri şimdiki Yakındoğu şehirlerinde görülen çarşı ve pazarlara benzerdi. Bütün yurttaşlar, hattâ köleler şehrin ortasında bulunan ve agora denen büyük bir meydanda toplaşıp buluşurlardı. Sebze, şarap ve balık satıcılarının çığlıkları, halı-kilim ve koku sergileri arasında, neşeli bir uğultu içinde karşılaşır, söyleşir, tartışır, itişir-kakışırlardı.

Atina´da yurttaşlar Ekklesia denen halk meclisinde toplanır, bu toplantılarda sitelerinin sorunlarını tartışır, savaş ya da barış konusunda karar alırlardı.

Sofokles´in, Aiskilos´un, Euripides´in trajedilerinin ya da Aristofanes´in komedilerinin oynandığı açıkhava ´tiyatrosu, halkın tek eğlencesiydi.

Yunan uygarlığı M.Ö. V. yy.da en yüksek düzeye ulaştı; III. yy.da İskender´in fetihleriyle her yana yayıldı. Ordunun bozguna uğramasına rağmen Yunanistan´ın etkisi Roma´ya kadar uzandı ve Roma uygarlığının gelişmesinde büyük payı oldu.

Haşmet ve Sefalet

Anıt yapıların güzelliği, edebiyatın göz kamaştırıcı parlaklığı bizi yanıltmamalıdır. O zamanlar Yunanlıların çoğu köylerde harap kulübelerde, şehirlerde basit evlerde ve ilkel kondularda yaşıyorlardı. Kaldırımsız, ışıksız dar sokaklarda lağım suları akardı. Her taraf sinek, sivrisinek, fare doluydu. Atina ya da Isparta´ya dışarıdan gelen bir kimse önce pislikle ve ağır kokularla karşılaşırdı.

Perikles Çağı

´Perikles (M.Ö. 495-429) döneminde Atina, sosyal ve kültürel alanda kazandığı başarılar sayesinde öteki Yunan sitelerine üstünlüğünü kabul ettirdi. «Perikles çağı» tarih (Herodotos), felsefe (Sokrates ve Eflatun), tiyatro (Aiskilos [Aiskhylos], Sofokles, Euripides) ve özellikte sanat (heykelci Pheidias´ın Akropolis´teki çalışmaları) alanında olağanüstü bir gelişme gösterdi.

Isparta

Atina´nın büyük rakibi Isparta aristokratik bir rejimle yönetiliyordu. Ahalisi üç sınıftan oluşuyordu: heilos (savaşta tutsak alınan ve toprakları işleyen köleler), perioikos (Isparta´ya boyun eğmiş Akalar) ve eşitler (tamamı yurttaş sayılan savaşçılar sınıfı). Yedi yaşından başlayarak sert ve sıkı bir eğitim gören eşitler, Isparta´yı Med Savaşları´na kadar Yunanistan´ın en güçlü devleti yaptılar.

Sitede Din

Din, sitedeki yaşamın bir parçasıydı. Yüksek görevlilerin yönettiği din törenlerine sitenin bütün ahalisi katılırdı. Ayinler kesin kurallara bağlıydı ve candan katılmayı gerektirirdi: Yunanlılar, candan katılmazlarsa, kıskanç ve alıngan olan tanrıların kendilerini korumayacağına inanırlardı.

Aristofanes

Aristofanes (M.Ö. 445-386) kırk kadar komedi yazmıştır; başlıcaları şunlardır: Bulutlar, Yaban Arıları, Kuşlar, Lysistrata, Plutos ve Kadınlar Meclisi. Aristofanes, buluşlarla dolu usta bir üslûpla savaşa, hasımlarına, paraya saldırır ve Atina mahkemelerini gülünçleştirir. Kullanmaktan sakınmadığı edepsizce sözler, herkesi, sıradan insanları olduğu kadar seçkinleri de güldürürdü.